"Mitandao ni Mtaa Mkubwa, Lakini Je, Uko Salama?"
"Eh, Alex! Hebu niambie, umesikia habari za mama yule aliyetapeliwa pesa zote kwa link ya WhatsApp?" Haya ni maneno niliyomsikia Hamisi, rafiki yangu wa muda mrefu, akiniambia huku tukinywa kahawa. Alikuwa na uso wa mshangao na kidogo hofu. "Eti walimtumia ujumbe wa bahati nasibu ya kushinda gari. Akaingia kichwa kichwa na kuishia kutoa siri zake zote za benki!"
Hamisi aliendelea kunisimulia. Ukweli ni kwamba, mama huyu hakujua kuwa alikamatwa na moja ya mitego mingi inayosubiri kila kona ya mitandao. Nilijua kuna haja ya kumweleza Hamisi (na wengine kama yeye) jinsi ya kuwa salama mtandaoni, kwa lugha nyepesi na inayoburudisha.
"Unapojitupa Mtandaoni Kama Sokwe kwenye Mchanga wa Moto"
Kabla hujafikiria jinsi ya kuweka picha mpya ya “profile” kwenye Instagram, je, umewahi kujiuliza: "Ni nani anaona data zangu?" Watu wengi huamini kuwa mtandao ni mahali salama, lakini ukweli ni kwamba ni kama sokwe anayerukaruka juu ya mchanga wa moto – kila hatua isiyo sahihi inaweza kukuchoma vibaya.
Huku Tanzania, tunapenda mitandao – WhatsApp, TikTok, Instagram – ni sehemu ya maisha yetu ya kila siku. Lakini, mara nyingi tunajisahau. Tunabofya link za ajabu, tunatoa namba za siri, na kusahau kuwa nyuma ya kioo hicho kuna watu wenye nia mbaya.
Kuwa #CyberSmart kwa Kiswahili ni kujifunza kusema “hapana” kwa link za kutatanisha, kuepuka kuingia kwenye mitandao ya bure bila kufikiria mara mbili, na kuhakikisha kuwa unajua ni nani unamruhusu kwenye akaunti zako.
"Alex na Barua Pepe ya Milioni Moja"
Wiki iliyopita, Alex – rafiki yangu mwenye akili nyingi – alipokea barua pepe ya ajabu. "Pongezi, umeshinda milioni moja! Bofya hapa ili kudai zawadi yako." Bila kufikiria, Alex alifungua link hiyo. Na kwa sekunde chache, akaunti yake ya benki ilianza kufutwa sifuri kwa sifuri.
“Alex, pole sana, lakini ulifanya kosa kubwa,” nilimwambia baadaye. Hii ilinifanya kugundua kuwa wengi wetu hatuna maarifa ya msingi ya usalama wa mtandaoni.
Kwanza kabisa, usiwahi kufungua link au faili usiyoitambua hata kidogo. Na pili, unapoona ujumbe wa kushinda kitu usichowahi kuomba, jiulize: “Kwanini mimi?” Maisha hayaji na zawadi za bure bila jasho, na mitandao haitoi pesa kiholela.
"Siri ya Nywila Salama: Usitumie ‘123456’ au Jina la Mpenzi"
Kumbuka, nywila yako ni kama funguo ya nyumba yako. Utawezaje kumlinda mtu asivamie nyumba yako kama unawaambia kila mtu: "Hii hapa funguo!"?
Unapaswa kutumia nywila za kipekee. Mfano mzuri ni kuchanganya herufi kubwa, ndogo, namba, na alama. Kwa Kiswahili, unaweza kuchukua maneno unayokumbuka rahisi lakini magumu kwa wengine, kama vile: “SaFi2024!” au “MtuHaKupi$iri.”
Zaidi ya hayo, badilisha nywila zako mara kwa mara na usitumie nywila moja kwa akaunti tofauti. Ni kama kubeba funguo moja kufungulia mlango wa nyumba, gari, na ofisi – ukipoteza moja, kila kitu kipo hatarini!
"Wi-Fi za Bure: Janga la Kizazi cha Mitandao"
Wi-Fi za bure zimekuwa kama sumaku kwa vijana wa Kitanzania. "Kuna Wi-Fi pale vibandani, hebu tupite tukipakue movies," Alex aliniambia siku moja. Lakini cha kusikitisha ni kuwa hizi Wi-Fi mara nyingi ni mtego wa wavamizi wa mtandao.
Ukijiunganisha na Wi-Fi ya umma, unakuwa kama mtu anayepiga simu hadharani. Kila kitu unachosema au kufanya mtandaoni kinaweza kusikilizwa au kuonekana. Jifunze kutumia VPN (Virtual Private Network) inapobidi kuunganisha kwenye mitandao ya umma.
Na kama huna VPN, hakikisha huingii kwenye akaunti zako za benki au kufanya manunuzi mtandaoni ukiwa kwenye Wi-Fi ya bure. Hii ni sawa na kutoa mkoba wako wa fedha hadharani na kuwaambia watu: "Njooni mchukue!"
"Mitandao ya Kijamii: Si Kila Rafiki ni Rafiki"
Je, unakumbuka wakati Alex alipoongeza mtu mpya kwenye Facebook? "Ni rafiki wa rafiki yangu," alisema. Baadaye aligundua kuwa mtu huyo alikuwa mporaji wa kidigitali aliyemfuatilia kwa wiki kabla ya kuvamia akaunti yake.
Unapokuwa mtandaoni, usikubali ombi la urafiki kutoka kwa mtu usiyemjua. Hii ni njia kuu ya kulinda taarifa zako binafsi.
Pia, hakikisha kuwa akaunti zako za mitandao ya kijamii zimefungwa kwa kutumia “privacy settings” bora. Kama hujui jinsi ya kufanya hivyo, tafuta mafunzo ya #CyberSmart kwa Kiswahili mtandaoni – kuna video nyingi zinazoeleza hatua kwa hatua.
"Kuwa Mshindi wa Mtandao, Sio Mhasiriwa"
Kwa dunia ya leo, kuwa salama mtandaoni ni kama kuwa dereva mwangalifu barabarani. Unapojifunza sheria za usalama wa mtandaoni, unakuwa mshindi wa mtandao badala ya mhasiriwa wa wavamizi wa kidigitali.
Kwa hivyo, kila mara kumbuka:
- Epuka link za ajabu.
- Tumia nywila salama na za kipekee.
- Chuja marafiki wa mitandaoni.
- Usifanye miamala nyeti kwenye Wi-Fi za umma.
- Kaa macho na ujifunze zaidi kupitia #CyberSmart kwa Kiswahili.
Mtandao ni rasilimali kubwa, lakini ni lazima tuwe waangalifu. Hatma ya usalama wako mtandaoni iko mikononi mwako. Kwa pamoja, tunaweza kuwa kizazi cha wasomi wa kidigitali, sio waathiriwa!